"Kamançanın dünyada Azərbaycan aləti kimi tanınmasında mənim də əməyim var"
ABŞ-da yaşayan kamança ifaçısı İmamyar Həsənovun APA-ya müsahibəsi
– Xoş gördük, İmamyar bəy. Azərbaycana xoş gəlmisiniz. İstəyərdim ki, səfərinizin məqsədindən başlayaq.
– Xoş gördük. Vətəndə olmaq həmişə mənim üçün həm xoşbəxtlikdir, həm də arzudur. Bu dəfə də arzum çin oldu. Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin təşkilatçılığı ilə Dünya Azərbaycanlılarının V Qurultayına dəvət aldım. Bu mənim üçün çox sevindirici bir haldır ki, belə bir önəmli mərasimdə iştirak etmişəm.
Qurultayın önəmli tərəflərindən biri də onun Şuşada keçirilməsidir. Bu mənim üçün, hər bir azərbaycanlı üçün çox sevindiricidir. Şuşa bizim mədəniyyətimizin mərkəzidir. Bu il dövlət səviyyəsində “Şuşa ili” elan olunması da Şuşanın bizlər üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərir.
– Qurultayda çıxış etdiniz?
– Maraqlısı odur ki, sənətçi olaraq hara getsəm, alətim həmişə mənimlə olur, çünki hər zaman çıxışlar edirik. Lakin bu dəfə fərqli oldu. Ona görə ki, qurultayda çıxış etmədim, dedilər ki, bu dəfə biz dinləyəcəyik. Doğrudan da, elə oldu, sənətçi dostlarımız çıxışlar elədi, biz də izlədik, zövq aldıq. Həmçinin, cənab prezident tərəfindən ”Tərəqqi” medalı ilə mükafatlandırıldım. Bu da xüsusilə qürurverici bir hisdir.
– Təbrik edirəm. Bəs “Şuşa ili” çərçivəsində sizin sənətinizlə, ifanızla bağlı ölkəmizdə hər hansısa bir layihə gözlənilir?
– Təşəkkür edirəm. Bəli, Şuşa şəhəri rəhbərliyi tərəfindən çox yaxşı bir təklif aldıq: mənim ifalarıma Şuşada videokliplər çəkiləcək. Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsi isə bu çəkilişləri maliyyələşdirəcək. Bu da, eyni zamanda, mənim üçün olduqca xoş bir təşəbbüsdür. Artıq dünəndən etibarən, layihə üzərində işləməyə başlamışıq. Tezliklə isə kliplərin çəkilişinə başlayacağıq.
"Habil müəllim kamançaya Azərbaycan səsini, Azərbaycan nəfəsini gətirib"
– Azərbaycandan kənarda yaşadığınız üçün ölkəmizin musiqisinə xarici ölkələrin maraq çərçivəsini daha yaxşı bilərsiniz. Maraqlıdır, ümumiyyətlə, dünyada Azərbaycan musiqisi nə dərəcədə tanınır?
– Mən artıq 22 ildir ki, ABŞ-da yaşayıram. İlk dönəmlərdə, yəni 2000-lərin əvvəlində konsertlərdə kamança ilə çıxış etsəm də, alət Azərbaycan aləti kimi çox da tanınmırdı. Məsələn, daha çox İran milli musiqi aləti kimi tanıyırdılar, ikincisi isə erməni aləti kimi. Amma zaman keçdikcə yavaş-yavaş Azərbaycan kamançası da tanındı. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, burada mənim də əməyim var: istər konsert proqramları olsun, istər məktəblərdə, universitetlərdə görüşlər və verdiyimiz dərslər bu tanıtıma fayda vermiş oldu. Ona görə də bu gün Azərbaycan musiqisi orada da dəyərlidir. Burada şərt musiqinin aydın, təmiz şəkildə çatdırmaqdır. Musiqi də birbaşa ürəklə bağlıdır. Və mən çox məmnunam ki, bir azərbaycanlı kimi musiqimizi təmsil edirəm.
– İmamyar bəy, məsələn, Habil Əliyevə qədər kamança daha çox erməni aləti kimi tanınırdı. Deyirsiniz ki, artıq bu aləti bizim milli musiqi aləti kimi səciyyələndirirlər. Konkretləşdirsək, tam olaraq, hansı dövrdən sonra münasibət dəyişib?
– Çox düzgün vurğuladınız, rəhmətlik Habil Əliyevin Azərbaycan musiqisinə xidmətləri çox böyük olub. Habil müəllimə qədər kamança ifaçıları bir-birlərinə bənzəyirdilər, amma Habil müəllim kamançaya Azərbaycan səsini, Azərbaycan nəfəsini gətirib. Bizlər də ondan bəhrələnmişik. Dediyiniz fakt çox önəmlidir. Burada əsas məntiq bugünkü durumun müqayisəsidir. Sizə bir həqiqəti deyim ki, təəssüf bu gün üçün ABŞ-da tam olaraq kamançanı Azərbaycan musiqi aləti kimi tanımırlar, bu qarışıq və zaman alan prosesdir. Bayaq da dediyim kimi, əvvəlki illərə baxanda fərq və münasibət çox böyükdür, amma tam deyil. Bizim təbliğatımız da fasiləsiz şəkildə davam etməli və kütləviləşməlidir. Bir şey də var ki, sovet dövründə ora daxil olan ölkələrin musiqisi sırf sovet musiqisi kimi tanınırdı. Sözsüz ki, bunun da təsiri var. Lakin “Voyacer” kosmosa musiqi səsləri göndərəndə və bizim musiqimiz də orada yer alanda artıq Azərbaycan musiqisinə maraq da böyüdü. Bilirsiniz, təbliğat çox önəmlidir. Məsələn, Kaliforniyada ermənilər azərbaycanlılardan çoxdur. Onlar da durmadan təbliğat işi ilə məşğuldur. Həmçinin Cənubi Azərbaycandan olanların da sayı böyükdür. Biz də bundan istifadə edərək əl-ələ verib Azərbaycan musiqisini tanıtmağa davam edirik.
– Habil Əliyevdən söz düşmüşkən, onun xatirələrində oxumuşdum ki, Habil müəllim kamançanın içinə büllur şüşə qırıqları yığırmış və o səsi yanğılı çıxaran da məhz odur.
– Bəli, doğrudur. Dediyiniz o büllur məsələsini ilk dəfə erməni sənətçisi etmişdi, amma bu sənətdir və bu edilən şey də sənət üçündür. Ona görə də kim tərəfindən kəşf edilməsi o qədər da mahiyyət daşımır. Amma mənim bir musiqiçi olaraq, şəxsi fikrim odur ki, Habil müəllimin kamançasının səsinin fərqli olmasına həmin o büllur məsələsi, uzaqbaşı, 1 faiz təsir edə bilər. Burada əsas məsələ əllər, düşüncə, hissiyyat və ürəkdir. Musiqini duymaq və alətə yansıtmaqdır. Və ən əsası, insanın həyatdakı yaşadıqları, keçirdikləridir. Hansı ki o da musiqiyə təsir edir. Bilirsiniz, mən həmişə tələbələrimə də deyirəm ki, “Onun kamançası yaxşı idi deyə, yaxşı ifa edir” fikri yanlış və haqsızdır. Əsas insanın duyması və ürək məsələsidir.
"Kamançanı yerə qoyub ifa eləmək çox əlverişlidir"
– İmamyar bəy, sizin kamançanızla bizim klassik kamançanı müqayisə edəndə quruluş baxımından çox fərqlər görünür. İstəyərdim, bir az bundan danışaq. Bu kamança sırf sizin üçünmü düzəldilib?
– Azərbaycandan ABŞ-a gedəndə cəmi bir kamançam var idi, tələbəlik vaxtımdan həmin alətlə ifa edirdim. “Ay Laçın” mahnısına çəkdiyimiz klip də o kamança ilə olub. Və o klip həmin kamança ilə sonuncu ifam oldu. İndi onu evdə eksponat kimi saxlayıram. O kamança dördsimli idi.
Həmyerlimiz kamança ustası Arslan Həzrəti ilə İstanbulda tanış olduq və o düzəltdiyi alətləri mənə göstərdi, bəyəndim. Kamança aləti həssasdır, mümkün qədər əzizlənməyi tələb edir. Odur ki həmin o təbrizli Arslan usta ilə bir xeyli danışdıq və öz alətimi ona göstərdim ki, buna da əl gəzdirsin. O isə mənə ümumiyyətlə tamamilə yeni alət düzəldəcəyini vəd elədi. Elə də oldu. Mənə 3 kamança düzəltdi, onlardan beşsimli olan ikisini həmişə hər konsertə, hər tədbirə özümlə aparıram.
Dediyiniz fərqlər isə göz önündədir. Məsələn, bu kamançanın qolu klassik kamançadan qısadır. Rəhmətlik Habil müəllim də həmişə Abdulla usta ilə bunun mübahisəsini edirdi. Abdulla usta deyirdi ki, kamançanı düzəldirəm, Habil müəllim gedib evdə qolunu kəsib təzədən gətirirdi. Yəni Habil müəllim də daima axtarışda olub. Klassik kamançanın qolunun diametri qalından incəliyə doğru yığılır, bu kamançada isə əksinədir. Klassik kamançalarda kamançanın arxası bağlı olur, burada isə gördüyünüz kimi açıqdır. Sonra, məsələn, bu kamançadakı aşıqlar da yenidir, mən bu aşıqları ABŞ-dan alıb göndərdim İstanbula – Arslan ustaya, test kimi düzəldib yoxladıq, uğurlu oldu. Yəni alətin üzərində daima işləmək lazımdır, yeni nəfəs üçün, yeni səs üçün.
Həmçinin ayaq hissəsi də əlavədir, bu isə kamançanı həm də ayaq üstə ifa etməyə imkan verir. Ümumiyyətlə, kamançanı yerə qoyub ifa eləmək çox əlverişlidir. Tələbələrlə adətən, çox ifa edəndə bel ağrısından şikayət edirlər, amma yerə qoyub ifa etsələr, bu olmaz.
Titrəyişi hiss eləmək baxımından kamançanı yerə qoyanda daha yaxşı nəticə əldə edirsən. 7-8 il öncə məktəblərin birində sual verdim ki, kamançanı niyə yerə qoyub ifa etmirsiniz? Cavab verdilər ki, ona hələ hazır deyilik. Amma, məncə, bu müsbət töhfə verirsə, deməli, artıq öyrənmək və praktika etmək lazımdır.
Sonra kamançanı kökləməkdən ötrü qurğu da əlavə etmişik. Həmin bu qurğu klassik kamançalarda taxtadan idi, amma burada başqadır. Daha sonra xərək klassik kamançalarda əyri olur, Habil müəllimin kamançasında da belə idi, burada isə əyri deyil. Bu da simin titrəməsi məsələsində çox önəmlidir.
Başqa bir yenilik isə yayla bağlıdır. Klassik kamançaların yayında tüklə taxtanın qovşağında saat qayışına bənzər qayış olurdu, burada isə gördüyünüz kimi fərqlidir.
Eyni zamanda, yayın uzunluğunda da fərq var. Yaylı alətlər nəfəsli alətlərə çox bənzəyir, nəfəs boruları nə qədər uzundursa, səs o qədər uzanar, eynilə bu yay nə qədər uzundursa, səs o qədər uzana bilər.
Kamançanı, adətən, skripka ilə eyniləşdirirlər, bu düşüncə yanlışdır
– Bu söylənənlərin, yəqin ki, kamançanın səsinə təsiri var.
– Əlbəttə! Burada dediyim bütün yeniliklərin səsə bilavasitə təsiri var və bu detallar görüntüdən daha çox səsə görə tənzimlənib.
– İmamyar bəy, bu qədər yenilik saydıq, bütün bunları sizin dediyiniz usta düşünüb?
– Praktiki olaraq, hə, amma sözsüz ki, bizim də məsləhətlərimiz olub, yaxud başqa ustadların da. Üstəlik, o özü də ifaçı olub deyə duyumu var. Bilirsiniz, alətin özündən çıxan səslə, sənətçinin alətdən çıxardığı səslər fərqlidir. Məsələn, mən kamançada balaban səsini çıxara bilərəm, yetər ki, onu düşüncəmdə canlandıra bilim.
– Bəs kamançanın materialı nədəndir?
– Bu, qoz ağacındandır. Və hissə-hissə hazırlanıb. Bunu dəzgahda etmək olmur. Bəzən deyirlər ki, sənin kamançanın səsi zəifdir. Doğru da deyirlər, amma mənim üçün əsas səsin yüksək çıxmağı yox, keyfiyyətli çıxmasıdır.
– Kamançanın ayaq hissəsindən danışdıq. Sizin konsertlərinizdə sizi ayaq üstə ifa edən yerdə də görmüşəm. Düzü, buna ilk dəfə rast gəlirdim. Bu praktika haradan yaranıb? İdeya sizə məxsusdur?
– Bu ideyanın haradan gəldiyini demək bir az çətindir. Çünki bu üsulu çox adam düşünə bilər. Kamançanı, adətən, skripka ilə eyniləşdirirlər: dördsimli, pərdəsiz, yayla ifa olunan. Amma bu düşüncə yanlışdır, bu alətlər tamamilə ayrı-ayrı musiqi alətləridir və mən deyərdim ki, hər birinin ayrıca düşüncə qabiliyyəti var. Dediyiniz ifa tərzinə gəlincə isə, bu, hər kəsin ağlına gələ bilər. Məsələn, Cənubi Hindistanda yerdə oturub ifa edirlər – dizin üstünə qoyurlar. Yaxud ayaq üstə ifa edənlər də var. Sadəcə onu ənənəyə çevirmək bir az zaman alır. Arslan usta ilə danışandan sonra ayaq üstə ifa üçün ayaqları düzəltmək qərarına gəldik və beləcə bunu ənənəyə çevirdik.
18-19-cu əsrlərdə kamançanı yerdə oturub ifa edirdilər. Yerə qoyub ifa eləmək, yaxud stulda oturanda dizin üstünə qoyub ifa etmək var. İranda kamançanı da stula qoyub ifa edirlər. Bütün bunlar hər biri ayrı-ayrı tərzdir. Amma mən fürsətdən istifadə edib müəllimlərə, ifaçılara tövsiyə edirəm ki, kamançanı stulda oturaraq yox, yerə qoyub ifa etsinlər. Çünki dizə qoyanda bu bədən quruluşana da ziyan, ağrı verir. Ona görə də yerə qoymaq daha məsləhətdir.
– Bu yaxınlarda tarzən Ramiz Quliyevlə müsahibə eləmişdim. Ramiz müəllim bu sözügedən yenilikləri o qədər də qəbul etmirdi. Daha çox ənənəni qorumağın tərəfdarı kimi çıxış edirdi.
– Olduqca həssas məsələdir. Mən Ramiz müəllimi başa düşürəm. İndi imkanları göstərmək üçün həm yaxşı vaxtdır, həm də təhlükəli. Yeniliyi elə etmək lazımdır ki, dəyərlər itirilməsin. Maraqlıdır ki, yenilik anlayışını hərə bir cür başa düşür. Bu da Ramiz müəllim dediyi məsələlərə gətirib çıxarır. Mən yeniliyə qarşı deyiləm, bir şərtlə ki, dəyərlər qorunub saxlanılsın.
– Elə Ramiz müəllim də “dəyər, dəyər” deyirdi. Nədir bu dəyər?
– Azərbaycanlı dəyəri başqadır, şərqli dəyəri başqa, qərbli dəyəri də tamam başqa. Bunlar fərqli-fərqli məsələlərdir. Məsələn, sual verirlər ki, kamançada caz ifa eləmək olar? Niyə olmur ki? Yetər ki, caza töhfə verəsən, nəinki kamança ənənəsi və milli ənənəni pozmaq. Bütün bunları qoruya bilsən, onda yeniliyi hamıya qəbul elətdirə biləcəksən. Məsələn, mən kamançanı ayaq üstə ifa edirəm, burda pis nəsə var? Yoxdur! İfa edib oynamıram ki? Bu da bir tərzdir, bu nüanslara diqqət eləməliyik, çünki cavan nəsil bizə baxır, bizdən götürür. Bu bizim çiyinlərimizdə olan yükdür. Bu ənənəni inkişaf etdirib dəyərlər üzərindən həm dünyaya tanıtmalı, həm də o nəsillərə ötürməliyik.
"Skripkanı yuxarıda tutmayaq və kamançanı o səviyyəyə qaldırmağa çalışaq"
– Tələbələriniz var?
– Var, həm dərs dediyim tələbələrim, həm də dərs demədiklərim. Məsələn, Habil müəllimin həm dərs dedikləri, həm də demədikləri ondan bəhrələnirdi.
– Onda sizə ustad deyə bilərik?
– Elə deyirlər (gülür).
– İmamyar bəy, bu gün dünyada skripka bir alət kimi çox məşhurdur, solo alət kimi kifayət qədər tanınır. Kamança alətində bu potensial nə dərəcədədir?
– Çox yaxşı sualdır, Nihat bəy. Çünki bu sual bir çox mətləbi əhatə edir. Ümumiyyətlə, kamança ilə skripka fiziki baxımdan oxşar olsa da, aydın məsələdir ki, səs baxımından çox fərqlidir. Amma sizin dediyiniz müqayisədə biz gəlin skripkanı yuxarıda tutmayaq və kamançanı o səviyyəyə qaldırmağa çalışaq.
– Yox, mən sualda belə bir şey demədim. Bu gün üçün skripka solo alət kimi dünya çapında yetərincə məşhurdur. Məsələ budur.
– Aydındır, təbii. Mən sizi başa düşürəm. Demək istədiyim odur ki, kamança aləti də artıq təsdiqini tapıb. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, deyim ki, alman, ingilis skripkaçılar məhz mənim ifa etdiyim “Ay Laçın”ı ifa ediblər. Bu da məhz sizin sualınıza cavabdır. Yəni tanınmaq və qəbul edilmək baxımından. Onlar mənim ifamdan nələrisə öyrənərək, həm də Azərbaycan musiqini öyrənmiş olublar. Ona görə də mən yenilik etmək istəyən və edən gənc ifaçılara demək istəyirəm ki, internet dövründə sosial şəbəkələrdə olunan ifalar həm də dünya musiqiçiləri tərəfindən izlənilir, bunu nəzərə almaq lazımdır.
Qısası, baxış bucağından asılı olaraq, bu gün kamança skripkanı belə keçib deyə bilərəm.
– Bu sual məni həddən artıq maraqlandırır: toylara gedirsiniz?
– Qətiyyən!
– Əvvəllər də olmayıb?
– Əvvəllər olub, təbii. ABŞ-da yaşadığım müddətdə isə getməmişəm və getmərəm də. Amma Azərbaycanda yaşadığım dövrdə getmişəm və oradan çox şey öyrənmişəm, bəhrələnmişəm. Mən o toylara müsabiqə, festival kimi yanaşırdım.
– Tarzən Ramiz Quliyev isə toyxanaların ifaçıları məhv etdiyini deyirdi.
– İndiki toylar, hə, məhv edir. Mən bununla razıyam. Ustada buradan salamlarımı da göndərirəm. Əvvəlki toylarda dəyərlərimiz, ənənələrimiz qorunurdu, amma indikilərdə belə deyil. Və onu deyim ki, mən ABŞ-da yaşaya-yaşaya bu ənənəni daha çox qoruyuram. Amma, istənilən halda, hər bir musiqiçi bu sənətin daşıyıcısıdır, gələcəyə aparan fərdlərdir. Toyda “Sarı gəlin”ə, “Yanıq kərəm”ə oynamaq olmaz, qətiyyən olmaz.
– Vaxt var idi, “Laçınım” mahnısına da oynayırdılar.
– Amma siz bir də onu mənim ifamda “Ay Laçın”ı xatırlayın. Nə bilim, hər şey bizlərdən həm asılıdır, həm də asılı deyil. Müharibə vaxtı o ifama rəylər gəlirdi ki, o gün olsun, ifanı Laçında edəsiniz. Şükürlər olsun ki, bu gün artıq onu reallaşdırmaq üzrəyik.
"Amerikada dövlət səviyyəsində kamança ilə ifa etməyim onlara təsir edər"
– Müharibəyə qədərki və müharibədən sonrakı Azərbaycana xarici ölkələrdə münasibət mənə maraqlıdır. Və ən əsası, müharibə dönəmində sizə qarşı təzyiqlər olubmu?
– Şübhəsiz, bu dönəmdə çox dəyişiklik oldu. 44 günlük müharibə göstərdi ki, bizim xalqa sadəcə bir qığılcım lazımdır. Xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılar da müharibə vaxtı bir araya gəldi. Bilirsiniz, belə bir düşüncə var ki, xaricdə yaşayan azərbaycanlılar həmişə bir yerdə olur, yox, belə deyil, amma müharibə vaxtı, həqiqətən də, o birliyi hiss etdik. Təzyiqə gəldikdə isə, müharibədən əvvəl də, müharibə vaxtı da təzyiqləri hiss edirdik.
Məsələn, bir dəfə Azərbaycandan Kaliforniyaya bir qrup gəlmişdi və məni də dəvət etmişdilər. Biz senatorlarla görüşəcəkdik. Milli paltarda da mənim çıxışım olacaqdı. Biz elə ora yaxınlaşan zaman ermənilərin protestosuna məruz qaldıq. Əslində, biz arxa qapıdan gəlməli idik, mən isə bilmədən ön qapıdan gəlmişdim, orda artıq təhlükəni hiss edən mühafizəçilər dərhal məni qorudu, içəri apardı. Əgər bir az ləngisəydim və mənim əlimdəki aləti görsəydilər, yəqin ki, daha böyük təhlükə yarana bilərdi, amma şükür ki, yaxşı qurtardıq. Və çıxışımı da etdim.
– Niyə aləti görməklərini ayrıca vurğuladınız?
– Bayaq dedim axı, bu təbliğat onlarda da eynilə aparılır. Mənim Amerikada dövlət səviyyəsində kamança ilə ifa etməyim onlara, şübhəsiz, təsir edər.
– İmamyar Həsənov bu gün hansı musiqiçiləri dinləyir?
– Mən daha çox yaradıcı sənətçiləri izləyirəm, çünki onların etdiklərinə riayət eləmək həm də bir dərsdir. Onlara qulaq asdıqca səni elə yerlərə apararlar ki, sənin dəyərlərinə xələl gətirmir, eyni zamanda, nələrisə öyrədir. Zeki Müreni dinləyirəm, öz sənətçilərimizdən Əbülfət Əliyev, Qulu Əsgərov, Rəşid Behbudov, Şövkət Ələkbərovanı dinləyirəm. Bu ifaçıların sənətə yanaşma tərzi də mənim üçün çox özəldir, əhəmiyyətlidir.
– Yerli televiziyalardan dəvət alırsınız?
– Olur, əlbəttə. Amma baxıram qonaqlara, baxıram verilə biləcək suallara və imtina edirəm. Ona görə də mən musiqiçi dostlarıma tövsiyə edirəm ki, hər yerdə görünməyə çalışmasınlar, ifa etsinlər, əsas dəyərləri və öz sənətlərini qorumaqdır.
– Ailənizdə başqa musiqiçilər olubmu? Ümumiyyətlə, kamançaya maraq sizdə necə yaranıb?
– Bizim ailə musiqiçi ailəsidir və ailəmizin hamısı musiqiçidir. Atam Fikrət Həsənov nağara, qoşa nağara ifaçısıdır, indi isə davul ifa edir və bizim layihələrimizdə iştirak edir. Qardaşım Rüfət Həsənov tarzəndir, bacım piano ixtisası alıb, əmim və bibim uşaqları da musiqiçidir. Sadəcə maraqlıdır ki, mənim öz övladlarım hələ ki musiqi istiqamətində getmirlər (gülür).
Yekunda İmamyar bəydən həmin o məşhur “Dilbərim”i ifa etməsini xahiş etdim. İmamyar bəy “Niyə məhz Dilbərim?” sualını versə də, cavabımı müsahibədə qeyd eləmək istəmədim və müsahibəmiz də elə məhz məşhur “Dilbərim” notları üzərində yekunlaşdı.
Nihat Pir
Foto İlkin Nəbiyev © APA Group
Foto İlkin Nəbiyev © APA Group
Foto
