Milli Məclisin Hüquq siyasəti və dövlət quruculuğu komitəsinin sədri Əli Hüseynlinin ONA-ya müsahibəsi
- Prezident İlham Əliyevin “Məhkəmə-hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında” fərmanını zəruri edən əsas amillər nə ilə bağlıdır?
- Bildiyimiz kimi, məhkəmə-hüquq islahatları 2004-2005-ci ildən başlayaraq Məhkəmə-Hüquq Şurası yaradıldıqdan, yeni qanunvericilik aktları qəbul edildikdən sonra davam edib. Məhkəmə-hüquq islahatları çərçivəsində çox ciddi işlər görülüb. Hakimlərin özünüidarə orqanı olan Məhkəmə-Hüquq Şurası yaradılıb, islahatlar nəticəsində hakimlərin sayı artırılıb, ixtisaslaşdırılmış məhkəmələr yaradılıb, regionlarda apelyasiya məhkəmələri, ixtisaslaşdırılmış ağır cinayətlər məhkəmələri yaradılıb. Hazırda ölkəmizdə iqtisadi islahatlar sürətlə gedir. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq, hazırda iqtisadi, mülki, əmək münasibətləri sürətlə artmaqdadır. Beləliklə, iqtisadi islahatların yeni tempi məhkəmə-hüquq islahatlarında da keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə daxil olmanı təşviq edir. Bu baxımdan da birmənalı olaraq demək lazımdır ki, Prezidentin “Məhkəmə-hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında” fərmanı ölkədə həyata keçirilən iqtisadi islahatlarla sıx bağlıdır.
- Fərmanda məhkəmələrin maddi-texniki təminatı ilə də bağlı bir sıra məsələlər qeyd edilib. Bununla bağlı nə deyə bilərsiniz?
- Qeyd etməliyəm ki, bütün sivil dünyada ədalət mühakiməsi bahalı bir prosesdir. Bir çox ölkələrdə hakimlərin çox yüksək maddi təminatı mövcuddur. Etiraf etməliyik ki, məhkəmə sisteminin müstəqilliyinin vacib elementlərindən biri də onun maddi-texniki təminatıdır. Heç də təsadüfi deyil ki, vəkillik fəaliyyəti dünyada çox təminatlı fəaliyyət növüdür. Bu baxımdan indiki mərhələdə məhkəmə sistemində fəaliyyət göstərənlərin təminat məsələsi gündəmdə idi. Cənab Prezidentin fərmanında bu məsələlər öz həllini tapıb. Belə ki, fərmanın 3.4-cü maddəsində birbaşa göstərilir ki, hakimlərin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi məqsədilə onların maddi təminatı əhəmiyyətli dərəcədə artırılsın. Mən bunu xüsusi vurğulamaq istəyirəm. Əhəmiyyətli dərəcədə!
Bundan əlavə, məhkəmə prosesinin təşkilində, təşkilati işlərdə, ərizə və şikayətlərin qəbul olunması işlərində məhkəmə aparatı işçilərinin əməyi əhəmiyyətlidir. Siz özünüz də maraqlansanız, görərsiniz ki, məhkəmə aparatının işçiləri o qədər də yüksək təminata malik deyillər. Onların əməkhaqları çox aşağıdır. Buna görə də fərmanın 3.6-cı maddəsində xüsusi bir qeyd var. Orada göstərilib ki, məhkəmələrdə baxılan işlər üzrə ödənilən dövlət rüsumunun müəyyən hissəsi məhkəmə aparatları işçilərinin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsinə yönəlsin. Belə bir təcrübə bizim qanunvericilikdə var. Bir sıra dövlət orqanlarında belə bir təcrübə mövcuddur və biz onun müsbət təsirlərini praktikada görmüşük. Bu baxımdan fərmanın 3.6-cı maddəsi çox əhəmiyyətlidir.
- Əli müəllim, bu dediklərinizlə yanaşı, insanların məhkəmə sisteminə tam inamını formalaşdırmaqdan ötrü fərmanda hansı vacib müddəalar var?
- Həqiqətən də doğru söyləyirsiniz. Çünki bütün islahatlara vətəndaşların inamı gücləndikdən sonra qiymət vermək mümkündür. Elə bir sahə ola bilər ki, biz orada hansısa qanunvericilik islahatları aparaq, maddi-texniki təminatı edək, amma nəticə etibarilə insanlarda yenə inam formalaşmasın. Bu, çox vacib bir sualdır. Hesab edirəm ki, fərmanın bir neçə müddəası birbaşa insanların məhkəməyə, məhkəmə-hüquq sisteminə inamının daha da gücləndirilməsinə xidmət edir. Belə ki, fərmanın 3.2-ci maddəsində Ali Məhkəmənin vahid məhkəmə təcrübəsi formalaşdırmaq vəzifəsi qeyd edilib. Çünki vahid məhkəmə təcrübəsi hüquqi məsələlərin həllinə yanaşmanın sabitliyini təmin edir. Məsələn, əgər hüquq sistemi hər hansı oxşar məsələlərlə bağlı fərqli qərarlar qəbul edirsə, vətəndaşda təbii olaraq sual meydana çıxır: nə üçün belə olub? Belə olan zamanda isə hüquq sistemi qeyri-prosessual münasibətlərdə ittiham olunur. Vətəndaş deyir ki, bu cür mübahisəyə bir il əvvəl belə qiymət verilib, digər bir məsələdə isə fərqli həll olunub. Burada maraq nə olub, nə üçün belə həll olunub? Bu baxımdan vahid məhkəmə təcrübəsi çox vacibdir. Vahid məhkəmə təcrübəsi həm də ədalət mühakiməsinin bütün tərəflərinə məsələni proqnozlaşdırmaq imkanı verir. Məsələn, əgər vətəndaş qəbuldadırsa, ona öncədən izah etmək mümkün olur ki, bizim hüquq sistemində müəyyən qəbildən olan işlərin həlli bu cürdür: “Vətəndaş, siz haqlısınız və ya haqlı deyilsiniz”, “Nəticə etibarilə ya udacaqsınız, ya da uduzacaqsınız”. Bununla bağlı dəqiq bir proqnoz vermək olur. Çünki bu, vahid məhkəmə təcrübəsinə söykənir. Bir çox suallar avtomatik olaraq meydandan çıxır. Yəni vahid təcrübə bütün qaranlıq sualların cavabı deməkdir.
Bundan əlavə, fərmanın 3.7-ci maddəsində məhkəmə iclaslarının fasiləsiz audioyazısının aparılması qeyd edilib. Bu çox vacibdir. Çünki bir çox hallarda vətəndaşlar məhkəmə prosesində aparılan müzakirələrin araşdırılmalarının sonradan qərarda və ya hökmdə əks olunmamasını və ya fərqli əks olunmasını iddia edir. Belə tapşırıq isə bu cür mübahisələri aradan qaldıracaq. Məhkəmə iclaslarının fasiləsiz audioyazısının aparılması inamı daha da artıracaq.
Digər vacib bir məsələ fərmanın 5.1-ci maddəsindədir. Orada qeyd olunub ki, məhkəmələrin fəaliyyətinə müdaxilə və digər neqativ halların aradan qaldırılması məqsədilə müvafiq məlumatların qəbulu üçün qaynar xətt yaradılsın. Hesab edirəm ki, fərmanın bu müddəaları insanlarda məhkəmə sisteminə inamın gücləndirilməsindən ötrü çox vacibdir.
- İndiyə qədər də Azərbaycanda məhkəmə-hüquq islahatları çərçivəsində bir sıra yeni məhkəmələr yaradılıb. Fərmandan belə görünür ki, bu proses davam edəcək və yeni məhkəmələr də yaranacaq...
- Siz haqlısınız. Əvvəllər də məhkəmə-hüquq islahatları çərçivəsində həm ixtisaslaşdırılmış, həm də regional məhkəmələr yaradılıb. Azərbaycanın müxtəlif regionlarında apelyasiya və ağır cinayət məhkəmələri yaradılıb. Müasir dövrdə məhz iqtisadi inkişafla, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı məsələlər xüsusi əhəmiyyət kəsb etməyə başlayıb. Məhz buna görə də cənab Prezidentin fərmanının 3.1-ci maddəsində vergi və gömrük ödənişləri, məcburi dövlət sosial sığorta haqlarının ödənilməsi ilə bağlı yaranan mübahisələrə, habelə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar digər məsələlərə dair işlər üzrə ixtisaslaşmış məhkəmənin yaradılması nəzərdə tutulub. Deyərdim ki, bu ixtisaslaşmış məhkəmənin profili daha da daralır və dəqiq göstərilir. Çünki bu məsələlər müasir iqtisadiyyatın inkişafında xüsusi aktuallıq kəsb edir. Təsadüfi deyil ki, fərmanın həmin maddəsində müvafiq sahədə daha dərin hüquqi bilik və təcrübəsi olan hakimlərdən ibarət ixtisaslaşmış məhkəmənin yaradılması nəzərdə tutulub. Bildiyiniz kimi, hakimlər ümumi bir hazırlığa malikdirlər. Onlar test imtahanından keçiblər, ümumi bilikləri var. Amma bu işlərə baxılması xüsusi dərin bilik tələb edir. Təbii ki, belə bir məhkəmənin yaradılması ilə bağlı normativ sənədlər hazırlanmalıdır. Bununla bağlı tapşırıq fərmanda göstərilib.
- Fərmandan irəli gələrək, qanunvericiliyə də dəyişikliklər nəzərdə tutulurmu?
- Qeyd edim ki, fərmanın bir sıra müddəaları birbaşa qanunvericilikdə, normativ sənədlərdə dəyişikliklərin edilməsini, yeni sənədlərin hazırlanmasını artıq tövsiyə edib. Belə ki, fərmanın 4-cü maddəsində göstərilib ki, sahibkarlıqla bağlı məsələlərin məhkəmələrdə daha sürətli və səmərəli həllinin təmin edilməsi məqsədilə mülki prosessual qanunvericilik kompleks şəkildə təhlil edilsin və bu sahədə qabaqcıl beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla dəyişikliklər edilsin. Bu, təkcə sahibkarlıq fəaliyyətini yox, həm də mülki işləri, iqtisadi mübahisələri də əhatə edir. Yəni gələcəkdə bizim qarşımızda mülki prosessual qanunvericiliyə dəyişiklik edilməsi məsələsi durur. Təbii ki, bunu ilk növbədə müvafiq dövlət və məhkəmə orqanlarından ibarət işçi qrupu həyata keçirəcək və növbəti mərhələdə parlamentə təqdim olunacaq. Bundan əlavə, fərmanın müddəalarını yerinə yetirmək məqsədilə biz mövcud məhkəmə-hüquq sahəsini tənzimləyən qanunlarımıza da dəyişiklik etməliyik. Əgər yeni bir məhkəmə yaradılırsa, mütləq onun qanunvericilik bazası da yaradılmalıdır. Bildiyiniz kimi, 2017-ci ilin fevralında cənab Prezidentin cəza siyasətinin humanistləşdirilməsi ilə də bağlı fərmanı olmuşdu. Həmin fərmanın icrası və yeni fərmanın ruhuna uyğun olaraq gələcəkdə cinayət qanunvericiliyinin əsasən iqtisadi sahədə cinayətlərlə bağlı bir sıra maddələrinin dekriminallaşdırılması nəzərdə tutulur. Bununla bağlı işçi qrup təkliflərini yekunlaşdırıb təqdim etməlidir.
- Fərmanda təkcə məhkəmələrlə bağlı yox, həm də hüquq sisteminin digər bütün sahələrinə də tapşırıq və tövsiyələr verilib...
- Tamamilə haqlısınız. Çünki söhbət məhkəmələrdən yox, məhkəmə-hüquq sistemindən və ədalət mühakiməsindən gedir. Burda isə çoxlu tərəflər mövcuddur: ittiham tərəfi – prokurorluq, müdafiə tərəfi – vəkillik, hakimlərin özünüidarəetmə orqanı kimi – Məhkəmə-Hüquq Şurası, məhkəmə hüquq sisteminin çox vacib bir elementi olan ədliyyə, məhkəmə qərarlarının icrası sistemi. Bu baxımdan istərdim ki, fərmanın bununla və digər orqanlarla bağlı müddəalarını qeyd edim.
Vacib müddəalardan biri 5-ci maddədir. Belə ki, həmin maddədə hakimlərin Etik Davranış Kodeksinin pozulması hallarına yol verən hakimlərin intizam məsuliyyətinin labüdlüyünün təmin edilməsi, ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində aşkarlığın və qərəzsizliyin daha dolğun şəkildə təmin edilməsi, məhkəmə qərarlarının elektron qaydada dərc edilməsi ilə bağlı Məhkəmə-Hüquq Şurasına konkret tövsiyələr verilib.
Daha sonra Ali Məhkəməyə konkret tövsiyələr verilib. Hesab edirəm ki, bunlardan ən vacibi vahid məhkəmə təcrübəsinin formalaşdırılmasından ötrü ciddi tədbirlərin görülməsidir. Biz bunun əhəmiyyətini bayaq qeyd etdik.
Ədliyyə Nazirliyinə verilən tövsiyələr əsas etibarilə “Elektron məhkəmə” informasiya sisteminin tətbiqi və məhkəmə qərarlarının icrası ilə bağlıdır. Bilirsiniz ki, məhkəmə qərarının icra olunması məhkəmə qərarının ən vacib elementidir. Əgər məhkəmə qərar çıxarıb və icra olunmayıbsa, onda biz ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsindən danışa bilmərik. Qeyd edim ki, məhkəmə qərarının icrası ilə bağlı Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən son illər çox ciddi addımlar atılıb. Amma bir sıra qəbildən olan məsələlərlə bağlı işlər var ki, xüsusən də iqtisadi işlərlə bağlı kifayət qədər işlər çoxdur. Fərmanda Ədliyyə Nazirliyinə icra məmurlarının süründürməçilik və sui-istifadə hallarının qarşısının alınması ilə bağlı ciddi tədbirlər görülməsi tapşırığı verilib. Həmçinin məhkəmə ekspertizasının həyata keçirilməsi ilə bağlı Ədliyyə Nazirliyinə bir sıra tapşırıqlar verilib. Burada yeni ideya ondan ibarətdir ki, məhkəmə ekspertizasının özəl qurumlar tərəfindən həyata keçirilməsi ilə bağlı beynəlxalq təcrübə öyrənilsin və təkliflər verilsin. Bu, çox vacib bir məsələdir. Çünki alternativ ekspertiza həm də vətəndaşlara imkan yaradacaq ki, yarana bilən sualların tam cavabını ala bilsinlər. Yəni şübhə yeri qalmasın. Bütün bunlar ekspertizaya inamı daha da artırmış olur.
Digər vacib bir məsələ isə fərmanın 8-ci maddəsində Baş Prokurorluğa verilən tövsiyədir. Bu tövsiyə məhkəmələrdə dövlət ittihamının müdafiəsi və protest verilməsi təcrübəsinin mütəmadi təhlili və keyfiyyətinin artırılması ilə bağlıdır. Qeyd etmək istəyirəm ki, 2017-ci ilin fevralında cənab Prezidentin cəza siyasətinin humanistləşdirilməsi ilə bağlı fərmanından sonra Baş Prokurorluq tərəfindən çox ciddi tədbirlər görülüb. Bilirsiniz ki, son vaxtlar həbs qətimkan tədbirlərinin seçilməsi ilə də bağlı statistikada pozitiv məlumatlar var. Hesab edirəm ki, burada kifayət qədər irəliləyiş mövcuddur.
Ədalət mühakiməsinin vacib tərəflərindən biri müdafiə tərəfi ilə bağlı Vəkillər Kollegiyasına verilən tövsiyədir. Belə ki, fərmanın 9-cu maddəsində Vəkillər Kollegiyasına tövsiyə edilib ki, vəkillərin hakimlərlə və cinayət təqibini həyata keçirən orqanların əməkdaşları ilə qeyri-prosessual münasibətlərə yol verməsinin qarşısının alınması üçün tədbirlər görsün. Burada qeyd etməliyəm ki, hazırda vəkillik institutunda ciddi islahatlar gedir. Vəkillər Kollegiyasının yeni rəyasət heyəti formalaşıb, vəkillərin sayı ciddi surətdə artmaqdadır, vəkilliyə qəbulla bağlı şəffaf və daha asan mexanizmlər yaradılır. Bütün bunlar çox təqdirəlayiq hallardır.
- Bildiyiniz kimi, bir müddət bundan əvvəl “Mediasiya haqqında” qanun layihəsi Milli Məclisdə qəbul edilib. Həmin sənəddə qeyd edilib ki, əmək, ailə, mülki məsələlərə dövlət orqanı kimi məhkəmə tərəfindən yox, hüquqi şəxs olan mediatorlar tərəfindən baxılacaq. Bu həm də o deməkdir ki, bir sıra məsələlərdə vətəndaşların mübahisələrini özəl qurumlar tənzimləyəcək...
- Siz haqlısınız. Bunların “Mediasiya haqqında” qanun layihəsində əks olunması təsadüfi deyildi. O da məhkəmə-hüquq islahatlarının iqtisadi islahatlarla nə dərəcədə bağlı olduğunu göstərir. Müasir hüquq təcrübəsində və müasir hüquqi dövlətlərdə bir çox məsələlərin məhz cəmiyyətin, hüquqi şəxslərin, özəl qurumların həlli təcrübəsi özünü doğruldur. Axı bütün məsələlər dövlət orqanlarının çiynində olmalı deyil. Dövlətin resursları ilə də bir çox məsələləri həll etmək mümkün deyil. Bu fərmanda da indiyə qədər dövlət qurumları tərəfindən həyata keçirilən bir sıra məsələlərin həm də özəl qurumlar tərəfindən həyata keçiriləcəyi qeyd edilib. Fərmanın 7.3-cü maddəsində icranın özəl qurumlara həvalə edilməsi və 7.4-cü maddədə məhkəmə ekspertizasının özəl qurumlar tərəfindən həyata keçirilməsi öz əksini tapıb. Beləliklə, siz söylədiyiniz kimi, biz məhkəmə-hüquq sistemindəki bir sıra məsələlərin yükünü dövlət orqanlarından özəl orqanlara keçirilməsi təklifini görürük. Bu, çox müasir və dünya təcrübəsində özünü doğrultmuş bir yanaşmadır. Cənab Prezidentin bu fərmanı iqtisadi islahatlarla sıx bağlıdır. Xüsusi olaraq qeyd etmək istəyirəm ki, cənab Prezidentin bu fərmanı məhkəmə-hüquq islahatlarının davamı, amma keyfiyyətcə yeni mərhələsinin başlanğıcıdır. Bu keyfiyyətcə yeni mərhələ isə elə iqtisadi islahatların özünün də dərinləşdirilməsi ilə üzvi surətdə bağlıdır.
