AMEA Folklor İnstitutunun Dədə Qorqud şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyətinin və Qərbi Azərbaycan İcmasının sədri, Milli Məclisin deputatı Əziz Ələkbərlinin APA-ya müsahibəsi
- Əziz müəllim, ərazilərimiz işğaldan azad edildikdən sonra məlum oldu ki, Qarabağdakı tarixi-mədəni abidələrimizin böyük əksəriyyəti ermənilər tərəfindən məhv edilib. Qərbi Azərbaycanda – indiki Ermənistan ərazisindəki tarixi-mədəni abidələrimizin mövcud vəziyyəti haqqında əlimizdə hansı məlumatlar var? Onların durumu nə yerdədir?
- Əvvəl ondan başlayaq ki, Qərbi Azərbaycan dediyimiz indiki Ermənistan ərazisi son qarışına qədər tarixi Azərbaycan torpaqlarıdır və bu ərazidəki maddi-mənəvi mədəniyyət nümunələrinin hamısı xalqımıza məxsusdur. Təəssüf ki, ermənilər bu ərazilərə köçürüldükcə zaman-zaman tarixi abidələrimizin bir hissəsini erməniləşdirib, erməniləşdirə bilmədiklərini isə yer üzündən siliblər. Onların erməniləşdirdikləri abidələrin daha çoxu türk-xristian abidələridir.
Qərbi Azərbaycan ərazisindəki abidələri bir neçə qrupa bölmək olar: xristianlığa qədərki abidələr, xristianlıq dövrü abidələri və müsəlman abidələri. Qərbi Azərbaycan ərazisi təkcə Oğuz türklərinin yox, Qıpçaq türklərinin də ərazisi olduğu üçün o ərazidəki Qıpçaq türklərinə məxsus abidələrin böyük əksəriyyəti xristian abidələridir. Ermənilərin bu ərazilərə missioner kimi ilk gəlişi XV əsrin ortalarına, kütləvi şəkildə köçürülmələri isə XIX əsrin birinci yarısına, yəni Türkmənçay müqaviləsindən sonrakı dövrə aiddir. Erməni dini kafedrası 1443-cü ildə Üçkilsəyə, indiki Eçmiədzin dediyimiz yerə köçürüldükdən sonra Eçmiədzinin əlilə bizim “müsəlman təəssübkeşliyi” ilə imtina elədiyimiz həmin xristian abidələrinin erməniləşdirilməsinə başlanılıb. Bu proses təkcə İrəvanda deyil, eyni zamanda mahallarımızda - Zəngəzurda, Dərələyəzdə, Göyçədə və başqa mahallarda həyata keçirilib. Qərbi Azərbaycandakı xristian abidələrinin böyük əksəriyyəti Qıpçaq abidələri idi ki, onlar da erməniləşdirilib və bu gün dünya ictimaiyyətinə erməni-qriqorian kilsəsi kimi təqdim olunmaqdadır.
- Siz Qıpçaq kilsələri dedikdə alban məbədlərini nəzərdə tutursunuz?
- Xeyr. Cənubi Qafqaz, ümumiyyətlə, iki böyük türk qövmünün vətəni olub. Bunlardan biri Oğuz, ikincisi Qıpçaq türkləridir. Qıpçaq türkləri tariximizə daha çox ərmənlər kimi daxil olublar. Dinləri xristianlıq olduğu üçün onlardan qalan məbədlər xristian məbədləridir. Albanlar isə daha çox oğuz türkləridir, hər iki türk tayfasının böyük hissəsi İslamı qəbul edərək Azərbaycan xalqının etnogenezində iştirak edib, xristianlıqlarını saxlayanlar isə tədricən erməniləşiblər və bu proses 19-cu əsrin ortalarında başa çatıb. “Kitabı-Dədə Qorqud” dastanı həmən dövrü özündə əks etdirən möhtəşəm mənbədir. Həmin dastanda Qərbi Azərbaycan ərazisinin oğuzlaşdırılması - müsəlmanlaşdırılması prosesindən bəhs edilir. Fikir versəniz, “Kitabı - Dədə Qorqud”da oğuz türkləri ilə Qıpçaq türkləri arasındakı mübarizə təsvir edilir. Hardasa XII-XIII əsrlərdə İslamı qəbul eləmiş oğuzlar tərəfindən kafir kimi bilinən Qıpçaq türkləri sıxışdırılaraq çıxarıldı. Onların bir hissəsi İslam dinini qəbul edərək Azərbaycan xalqının etnogenezində iştirak etsə də, digər hissəsi Şimalı Qafqaza daşınaraq bu gün erməni əlifbası adlanan əlifbanı da özləri ilə apardılar və Oğuz türkləri olan Xəzər xaqanlığını devirib, yerində Qıpçaq xaqanlığını yaratdılar.
- Sizin sözünüzdən belə çıxır ki, Eçmiədzin monastırı da qıpçaqlarla bağlıdır?
- Ümumiyyətlə, XV əsrdən əvvəl Cənubi Qafqazda erməni faktoru deyilən şey olmayıb. İndiki Eçmiədzin ərazisinin 1/3-ini və bir neçə ətraf kəndi 1431-ci ildə İranın Maku şəhərindən olan erməni Qriqor Makulu 540 min dinar Təbriz gümüş puluna alıb.
- Kimlərdən alıb?
- Qaraqyounlu hakimi Cahanşahın vaxtında Əmir Rüstəmdən alıb. 1441-ci ildə isə qalan hissə alınıb və 1443-cü ildə erməni dini kafedrası indiki Türkiyənin Aralıq dənizi sahillərindəki Sis şəhərindən bura köçürülüb. Bundan sonra bütün Cənubi Qafqazın erməniləşdirilməsi də Eçmiədzin kilsəsi tərəfindən aparılıb. Əgər Eçmiədzinin ermənilər tərəfindən alınmasının dəqiq tarixi məlumdursa və onun “kupça”ları bizim əlimizdədirsə, onda bu tarixdən əvvəl hansı erməni faktorundan danışmaq olar?
- Amma həmin vaxta qədər orada kilsə olub və fəaliyyət göstərib, elədir?
- Elədir, olub, amma türk-qıpçaq kilsəsi olub. Eçmiədzinlə bağlı bir faktı deyim. Əslinə qalanda qriqorianlığın banisi Maarifçi Qriqori özü türkmən mənşəlidir, türkmən Anakın oğludur. Söhbət ondan gedir ki, Cənubi Qafqazdakı xristianlıq türk xristianlığıdır. Sonradan ermənilər bunu erməniləşdiriblər.
- Ermənistan ərazisində olan abidələrimiz, onların nə qədərinin dağıdılması, nə qədərinin qalması, nə qədərinin saxtalaşdırılması ilə bağlı əlimizdə dəqiq statistika varmı?
- Bilirsiniz, sovet dövründə həmin ərazini tədqiq eləmək mümkün deyildi. Başqa respublikanın ərazisi olduğuna görə bizim alimlərim tədqiqat aparmaq üçün o qədər də geniş imkanı yox idi. Ermənilər isə həmin ərazidəki abidələri həqiqətə uyğun şəkildə öyrənməyə meylli deyildilər. Bu gün Qərbi Azərbaycan haqqında əlimizdə olan faktların çoxu vaxtilə orada yaşayan azərbaycanlıların qoruyub-saxladıqları məlumatlardır. Ondan başqa o ərazilərin əhalisi tamamilə islamlaşandan sonra biz orada daha çox İslam mədəniyyətini qorumağa çalışmışıq. Ermənilər də bundan çox ustalıqla istifadə ediblər. Yəni biz əcdadlarımıza məxsus xristian abidələrindən imtina etdikcə ermənilər çox asanlıqla onlara sahib durublar.
- Deməli, əlimizdə dəqiq statistika yoxdur?
- Dəqiq statistikanı yalnız müsəlman abidələri ilə bağlı demək olar. Təkcə 1988-ci ildə Qərbi Azərbaycanda 300-ə yaxın kəndimiz deportasiyaya məruz qaldı. Bu kəndlərdə 400-ə yaxın məscidimiz və 600-ə yaxın qəbiristanlığımız vardı. Bu, dəqiq statistikadır. Amma oradakı xristian abidələri ilə bağlı, təbii ki, dəqiq statistika aparılmayıb. Amma aparılması mümkündür. Çünki 1988-ci ildə o ərazidən qovulmuş insanlarımızın bir hissəsi dünyasını dəyişsə də, orta nəsil hələ həyatdadır və orta nəslin əlilə bu işləri görmək mümkündür. Elə buna görə də biz Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyətinin nəzdində Qərbi Azərbaycan İcması yaratmışıq. Əsas məqsədimiz qoyub gəldiyimiz maddi-mənəvi mədəniyyət abidələrinin statistikasını aparmaqdır. Artıq Qərbi Azərbaycandakı yüzə yaxın kəndin ailə və nəfər sayı ilə statistikasını yekunlaşdırmışıq və bu proses davam edir. Eyni zamanda həmin kəndlərin ərazisindəki toponimlərin, abidələrin statistikasını çıxarmağa çalışırıq. Bu gün bizim nəsil bunu eləməsə, 10-20 ildən sonra yeni nəsil edə bilməyəcək. Çünki tarix təkcə yazılı mənbələrdə deyil, həm də şifahi yaddaşdadır.
- Əgər dövrlərə bölsək, ermənilərin bu mənimsəmə, dağıtma, saxtalaşdırma siyasəti hansı mərhələlərdə həyata keçirilib?
- Mən sizə faktla deyim. Erməni kilsəsi Eçmiədzinə köçürüləndən sonra 1443-cü ildən 1900-cü ilə qədər ermənilərin Eçmiədzin vasitəsilə Qərbi Azərbaycan ərazisində aldıqları bütün mülklərin rəsmi “kupça”si bizim əlimizdədir.
- Bizim deyəndə kimin?
- Şəxsən məndə var. Bu sənədlər birmənalı şəkildə sübut edir ki, ermənilər tərəfindən Azərbaycan torpaqlarının mənimsənilməsi onların Eçmiədzinə gəlişindən sonraya aiddir. Onların Qərbi Azərbaycan ərazisindəki türk-xristian abidələrini mənimsəməsi isə daha çox XVI-XVII əsrlərdən başlayıb. Zəngəzurdakı Tatev monastırının mənimsənilməsi də o dövrdən başlayıb, amma monastırın adına baxın - “Tat-ev”. “Dədə Qorqud”da da bir “Tat əri banladı” ifadəsi var. Başqa bir faktı da deyim. Göyçə gölünün ortasında bir Sevan kilsəsi var, əslində, onun adı bütün mənbələrdə Sivəng məbədi kimi gedir. XVI əsrdə Eçmiədzin kilsəsi tərəfindən bu məbəddə “bərpa” işləri aparılıb. Təmirdən sonra erməni katolikosunun açılışa gəlişi münasibətilə kilsədə erməni xalqına və erməni kilsəsinə ziyanlı olan bütün arxiv, kitabxana və materiallar, o cümlədən Mesrop Maştotsun arxivi gölə tökülərək məhv edilib. Bu barədə erməni mənbələri özü yazır. Sual olunur, XVI əsrdə qriqorianlaşdırılan Sivəng məbədində hansı arxiv materialları vardı ki, onlar “erməni xalqına və erməni kilsəsinə” ziyanlı idi, həm də o qədər “ziyanlı” idi ki, ermənilər onları Göyçə gölünə töküb məhv ediblər? Görünür, orada erməni əlifbasının yaradıcısı hesab olunan Mesrop Maştotsla bağlı çox tutarlı faktlar olub, həm də o kilsənin türk kilsəsi olması ilə bağlı kifayət qədər material varmış. Bu cür çox fakt göstərmək olar. Eyni zamanda Zəngəzurda, Dərələyəz ərazilərindəki xristian abidələri barədə də çoxlu fakt gətirmək olar. Birini də xatırladım. Dərələyəz mahalının Ərgəz kəndində eyni adlı məbəd var. Bütün mənbələrdə o məbədin adı Arkazan, yəni Ərqazan kimi yazılır. Mənim üçün çox maraqlı idi ki, bu günə qədər hətta erməni mənbələrində adını Ərqazan kimi qoruyan bu məbəddəki kitabələr nədən danışır? Araşdırma nəticəsində məlum oldu ki, burda Qazanın yox, Vasakın, arvadı Qutlu Xatunun, oğlu Uroşun və nəvəsi Canbuğanın qəbri var. Yadınıza salım ki, “Dədə Qorqud”da da Qazanın oğlunun adı Uruzdur, yəni Uros//Uroş. Məni çox düşündürürdü ki, niyə monastır Qazanın adınadır, amma oradakı qəbirlər Vasakın və onun ailəsinindir. Erməni mənbələrini araşdıran zaman məlum oldu ki, Vasakın əsl adı Qazan olub. Deməli, xristianlıqda belə bir ənənə var ki, hökmdarlar həm dünyəvi, həm də dini hakim sayıldıqları üçün onlara dini adlar verilirdi. Məlum oldu ki, Vasak Qazanın qəbul elədiyi dini ad olub, yəni alban-xristian ənənəsinə uyğun olaraq Qazan özünə Vasak, yəni Vağsak – Böyük Sak titulu götürüb.
- Əziz müəllim, İrəvanda hansı məscidlər olub, onlardan nə qədəri dövrümüzə qədər gəlib çıxıb?
- 1827-ci il oktyabrın 1-də İrəvan qalası Rusiya qoşunları tərəfindən işğal ediləndən sonra İrəvan şəhərində qeydiyyata alınmış 12 məscid olub. Onların dördü dağıdılmış, səkkizi isə fəaliyyətdə olan məscid idi. Həmin səkkiz məsciddən Rəcəp Paşa məscidi 1828-ci ildə dərhal rus-pravoslav kilsəsinə çevrildi. 1988-ci ilə qədər İrəvandakı bu məscidlərdən ikisi dururdu: Göy məscid və Dəmirbulaq məscidi. Dəmirbulaq məscidini ermənilər 1988-ci ildə yandırdılar. Bu gün İrəvanda cəmi bir məscid qalır – Göy məscid. Hüseynəli xan tərəfindən XVIII əsrin ikinci yarısında tikilmiş bu məscid İran mütəxəssisləri tərəfindən bərpa edilib, hazırda dünya ictimaiyyətinə fars məscidi kimi təqdim olunur.
- Ermənistanda indi Göy məsciddən başqa hansı məscidlər qalır?
- Göy məsciddən başqa heç biri. Onların hamısını ermənilər yer üzündən siliblər. Dediyim kimi, Qərbi Azərbaycanda 400-ə yaxın məscid vardı. Mənim özümün yaşadığım Vedi rayonunun Qaralar kəndində 2 məscid vardı. Biri köhnə, digəri fəaliyyətdə olan yeni məscid idi. 1988-ci ilə qədər Qərbi Azərbaycanın hansı kəndlərində azərbaycanlılar yaşayıbsa, o kəndlərin hamısının məscidi olub, hətta Sovet dövründə fəaliyyət göstərib. Hər kəndin özünün mollası olub, vaxtlı-vaxtında dini ayinlər icra olunurdu - İstər Məhərrəmlik, istərsə də Qurban bayramı olsun. Xüsusən yaşlı əhali məscidlərə toplaşır, ehsanlar verilirdi. Biz 1988-ci ildə kəndimizi tərk edəndə məscidin bütün ləvazimatını maşına yükləyib Naxçıvanın Şahbuz rayonuna göndərdik, oradakı bir məscidə təhvil verildi. Deməyim odur ki, 1988-ci ilə qədər azərbaycanlılar yaşayan bütün kəndlərdəki məscidlər fəaliyyət göstərirdi, amma bu gün onların heç biri yoxdur. Bu gün peyk vasitəsilə görüntülərə baxmaq imkanımız var. Baxıb görürük ki, bizim 600-ə yaxın qəbiristanlığımızın mütləq əksəriyyəti şumlanıb, əkin sahələrinə çevrilib.
- Onlardan biri də tarixi Urud qəbiristanlığıdır.
- Siz bilirsiniz ki, Urud qəbiristanlığında XIII-XIV əsrlərə aid nə qədər sənduqə, sinə daşı, qoç fiqurlu qəbirüstü daş vardı?! Yaxşı ki, sovet dövründə görkəmli tarixçimiz Məşədixanım Nemət Urud qəbiristanlığındakı o abidələrin üzərindəki bütün epiqrafik yazıların surətini çıxarmışdı. 1988-ci il hadisələrindən sonra ermənilər o qəbiristanlığı da məhv etdilər, qismən çökəkdə yerləşən Urud qəbiristanlığın ərazisini torpaqla doldurub, izini itirdilər. Bax, bu üsullarla o torpaqlardakı izimizi silməyə çalışırlar. Heç şübhə eləmirəm ki, 20-30 il sonra ermənilər bütün dünya ictimaiyyətinə car çəkəcəklər ki, ümumiyyətlə, 1988-ci ilə qədər orada bir nəfər də olsun azərbaycanlı yaşamayıb.
- Belə başa düşdüm ki, Ermənistan ərazisində Göy məsciddən başqa məscid qalmayıb.
- Təbii ki, qalmayıb. 30 illik işğal müddətində Qarabağ və ətraf rayonlarda vandalizm törədən bir millət Qərbi Azərbaycan ərazisində türk, müsəlman, azərbaycanlı abidələrinin qalmasına imkan verərdimi? Erməni öz vəhşiliyini, vandallığını hər yerdə göstərib.
- O zaman Səlim karvansarası və Pir Hüseyn məqbərəsini niyə saxlayıblar?
- Səlim karvansarası Dərələyəz mahalı ilə Göyçə mahalı arasındakı Səlim aşırımında yerləşir. Bir adı da Şah Abbas karvansarasıdır. Əbu-Səid Bahadır xan tərəfindən tikilib. Kitabəsi də var. Nə yaxşı ki, Məşədixanım Nemət vaxtında həmin kitabənin də surətini çıxarıb. Amma bu gün o kitabə artıq yoxdur. Ermənilər də karvansaranı dünya ictimaiyyətinə erməni abidəsi kimi təqdim edirlər. Pir Hüseyn məqbərəsinə gəldikdə, İrəvan yaxınlığındakı Cəfərabad kəndində bu abidə Qaraqoyunlu Əmir Səədin qəbri üstündə tikilib. Əmir Səəd 1411-ci ildə dünyasını dəyişib, 2 il sonra oğlu Pir Hüseyn tərəfindən həmin məqbərə ucaldılıb. Çox maraqlıdır ki, abidənin 22 metr uzunluğundakı dairəvi kitabəsinin də üzünü Məşədixanım Nemət köçürüb və oxuyub. Həmin kitabədən biz onun Pir Budaq xanın dövründə Noyon Qara Yusifin zamanında Pir Hüseyn tərəfindən ucaldıldığını öyrənirik.
- Bəs ermənilər onu niyə dağıtmayıb?
- Məsələ ondadır ki, XII-XIII əsrlərdə oğuzlar İslamı qəbul edəndən sonra türkman adı daşımağa başladılar. Tarixə də fikir versəniz, XIV-XV əsrlərdə Azərbaycan ərazisindəki dövlətlər türkman dövlətləri sayılıblar. Bura Qaraqoyunluları, Ağqoyunluları və başqalarını aid etmək olar. Əmir Səəd də, oğlu Pir Hüseyn də Qaraqoyunlu əmirləri idi, türkman idilər, ermənilər də bundan istifadə edərək bu abidəni türkmən xalqına aid ediblər və onu Türkmənistan hökumətinə təmir etdirərək dünyaya türkmən abidəsi kimi təqdim ediblər. Yəni necə ki, Göy məscidi fars məscidi kimi təqdim edirlər, Pir Hüseyn türbəsini də türkmənləşdiriblər.
- Göy məscid əvvəlki görkəmini saxlayır, yoxsa tamam dəyişiblər?
- Göy məscidin 4 minarəsi olub. Onlardan yalnız biri XX əsrə gəlib çatıb. Qalan üç minarə isə məhv edilib. Məscidin bərpası zamanı, əlbəttə, xarici görkəminə xeyli müdaxilələr olub. Ümumiyyətlə, bu gün İrəvan şəhəri ərazisində Göy məscidi çıxmaq şərti ilə 200-250 ildən artıq yaşı olan hər hansı tikili qalmayıb. Zaman-zaman İrəvan qalası da, Sərdar sarayı da, Sarayın Güzgülü salonu da, hətta pravoslav kilsəsinə çevrilmiş Rəcəb Paşa məscidi də yer üzündən silinib.
- Dövlət başçısı Aşıq Ələsgərin 200 illiyinin keçirilməsi ilə bağlı sərəncam imzaladı. Bu, həm də Aşıq Ələsgərin doğulduğu torpaqların tarixi Azərbaycan torpaqları olmasını dünyaya bir daha tanıtmaq baxımından əhəmiyyətlidir. Maraqlıdır, Aşıq Ələsgərin Ermənistandakı məzarı və qəbirüstü abidəsinin vəziyyəti nə yerdədir? Ermənilər onu da dağıdıblarmı?
- 1972-ci ildə Aşıq Ələsgərin 150 illiyinin dövlət səviyyəsində keçirilməsində ulu öndər Heydər Əliyevin böyük xidməti oldu. Ulu öndərin sayəsində yubiley tədbirləri Aşıq Ələsgərin anadan olduğu Göyçə mahalının Ağkilsə kəndində, Bakı və Moskva şəhərlərində dövlət səviyyəsində keçirildi. Dahi sənətkarın yubileyinin keçirilməsi ilə yanaşı, qəbirüstü abidəsi də ucaldıldı. Çox təəssüf ki, 1988-ci il hadisələrindən sonra ermənilər Natəvanın, Sarı Aşığın, digərlərinin məzarlarını dağıtdıqları kimi, Göyçədə də Aşıq Ələsgərin məzarını məhv ediblər.
- Əziz müəllim, istər Eçmiədzin, istərsə də digər mədəni-tarixi abidələrlə bağlı dediklərinizin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması ilə bağlı hansı işlər görülür? Özümüz deyib, özümüz eşitməkdənsə bu sahədə işlərin görülməsi daha səmərəli addım sayılmazdımı?
- Xüsusilə müstəqillik dövründə Qərbi Azərbaycan tarixi ilə bağlı tədqiqatçılarımızın xeyli sayda tədqiqat işi var. Lakin bu işlərin çoxu sistemsiz şəkildə görülüb. Məsələn, mən 200-dən artıq Qərbi Azərbaycan abidəsini araşdırıb, kitab şəklində ortaya qoymuşam. Amma Qərbi Azərbaycan ərazisində tədqiq oluna biləcək abidələrin sayı bundan bir neçə dəfə çoxdur. Zəngəzur, Göyçə, Dərələyəz və başqa mahallarımız qədim türk tayfalarının sıx məskunlaşdıqları ərazilərdir. Ona görə də bu ərazilər daha əhatəli və sistemli şəkildə öyrənilməlidir. Əlimizdə də, arxivlərdə də kifayət qədər mənbə var. Təəssüf ki, bugünkü Azərbaycan tarixşünaslığı bu mənbələrin çoxundan yetərincə bəhrələnə bilmir. O mənbələr tərcümə olunaraq elmi dövriyyəyə daxil edilməlidir. Düzdür, o mənbələrdə xeyli dərəcədə erməni saxtalaşdırmaları da var, həmin mənbələrin heç birinin orijinalı qalmayıb, hamısı XVI-XIX əsrlər ərzində erməni kilsələrinin hücrələrində qrabara çevrilib, saxtalaşdırılıb. Amma onların içində 30-40 faiz də olsa, tarixi özündə gizlədən material varsa, biz o materialı da tapıb ortaya qoymalıyıq. Bir də ki türkün öz tarixini dastanlar şəklində yazmaq ənənəsi olub, ona görə də biz bu gün tariximizi öyrənərkən yazılı mənbələrlə yanaşı, şifahi mənbələri də öyrənməliyik. Bu bizə tariximizin saxtalaşdırılmış səhifələrini bərpa etməyə çox böyük imkanlar yaradardı.
